Thứ Hai, 10 tháng 6, 2013

CHANH DÂY_QUẢ DÂY MÁT_PASSION FRUIT

Passiflora edulis, Passion fruits ...Trái Chanh dây, Chanh leo, Mác mác, Chùm Bao trứng , Lạc Tiên trứng ...

Vietnamese names : Chanh dây, Chanh leo, Mát Mát, Chùm bao trứng
Common names : Passionfruit, Granadilla (South America (In Costa Rica Granadilla is a copmpletely different fruit) , Parchita (Venezuela), Maracudja (French Guiana),, Lilikoi (Hawaiian)
Scientist name : Passiflora edulis Sims.
Synonyms :
Family : Passifloraceae . Họ Lạc Tiên
Kingdom:Plantae
(unranked):Angiosperms
(unranked):Eudicots
(unranked):Rosids
Order:Malpighiales
Genus:Passiflora
Species:P. edulis

Links :

**** www.yduocngaynay.com/8-8TK_TrVHung_DayMat_PassionFruit.htm

Dây mát hay Lạc tiên trứng (Passion fruit)
Tiến sĩ Dược khoa Trần Việt Hưng

Trên trang web của ThuvienVN.org gần đây có bài: 'Trái mát mát hay chanh dây có mặt tại quận Cam'. Bài ghi lại như sau : Trong vài tháng vừa qua, một số cửa hàng bán trái cây trong khu Bolsa đã có bán một loại trái cây mà một số ít người biết đến. Đó là trái chanh dây, cũng có người gọi là trái mát mát..'.. và :'theo lời các vị chủ nhân các tiệm bán trái cây trong Vùng Little Siagon cho biết thì trái chanh dây rất bổ và chữa được nhiều chứng bệnh..'.. Bài viết cũng cho biết thêm là ' Giá cả của loại chanh dây này khoảng 3 đô la cho một pound, trái chây dây khi chín ngả sang màu tím và khi da trái có nếp nhăn thì dủng được. Cũng có loại chanh dây khi chín thì có vỏ màu vàng, loại này có người cho là quý hơn màu tím..'
Chanh dây hay quả dây mát được gọi trong Anh ngữ là Passion fruit.. và có 2 loài cây dây mát cho quả khác nhau rõ rệt : loại cho quả màu tia (tim) thường gặp và loại cho quả màu vàng. Tên gọi chung cho cả 2 loại bằng tiếng Tây ban Nha là granadilla, parcha, parchita..ceibey (tại Cuba); tiếng Pháp grenadille, hay couzou.. Loại quả màu tía có thể được gọi là granadilla, đỏ, đen trong khi đó tại Úc, loại quả vàng là Golden passion fruits.
Cũng cần phân biệt tên Passion fruit vì tên còn được gọi chung cho một số quả khác nhau tuy cùng trong chi thực vật Passiflora :
Purple passion fruit = quả của cây dây mát Passiflora edulis
Sweet passion fruit = quả của Passiflora ligularis
Giant passion fruit hay Dưa gang tây= dưa tây, quả của Passiflora. quadrangularis
Banana passion fruit = quả của Passiflora molissima
Nguồn gốc của tên gọi 'passion fruit' được giải thích như sau :
Trong thế kỷ 16, khi các nhà truyền giáo thuộc dòng Tên (Jesuits) theo chân những nhà thám hiểm Tây ban Nha đến Nam Mỹ, họ đã tìm ra một loại hoa lạ khi nở ra có hình dạng như một loài hoa, theo truyền thuyết Thiên Chúa giáo mọc leo trên Thập giá như Thánh Francis of Assisi (1182-1226) đã thấy được trong các 'ảo thị'. Các tu sĩ dòng Tên đã chiêm nghiệm và cho rằng một số thành phần thực vật của loài dây leo này biểu thị cho một số dạng thức trong cuộc Khổ nạn của Chúa Kitô (Passion) :
10 cánh hoa màu trắng biểu tượng cho 10 Thánh Tông đồ trung thành cùng Chúa (thiếu 2, một biểu tượng cho Thánh Peter =Phêrô, người đã chối Chúa, tuy sau đó đã hối cải và một cho Judas, kẻ bội phản đã bán Ngài).
Tràng hoa biểu tượng cho vòng mão gai Chúa đội trên đầu hay vầng sáng quanh đầu Ngài.
5 nhụy hoa (stamen) mảu đỏ thắm tượng trưng cho 5 vết thương nơi chân tay và cạnh sườn.
Bàu nhụy cái tượng trưng cho cái búa dùng đóng đinh và 3 vòi, có đầu vòi tròn là những cây đinh.
Những sợi tua cuốn được xem như những sợi trong ngọn roi mà các lính đã dùng đánh đánh Chúa và bàu chứa hạt trong hoa tượng trưng cho miếng bọt biển lính canh đã dùng để thấm giấm , đặt vào ngọn giáo, đưa lên cho Chúa khi Ngài kêu khát..
Khi hoa chưa nở có dạng một ngôi sao..và đây là Ngôi sao Phương Đông mà ba nhà Thông thái (thường gọi là Ba Vua) đã nhìn thấy trong thời gian Chúa Giáng sinh..
Chi thực vật Passiflora có khoảng gần 500 loài trên thế giới, trong đó khoảng 60 loài cho quả ăn được.. và chỉ có quả của loài Passiflora edulis là được mọi người 'đồng ý' gọi là Passion fruit.
Tên Passiflora edulis dành cho loài cho quả màu tím và loài cho quả màu vàng được đặt tên khoa học là Passiflora edulis f. flavicarpa.
Trong chi Passiflora còn có những cây khác như Passiflora incarnata (hoa hay Passion flower dùng làm thuốc an thần tại Âu châu), Passiflora foetida (dây lạc tiên, chùm bao, dây nhãn lồng), P. quadrangularis (Cây dưa gang tây)... (Bài này xin chỉ trình bầy về Passiflora edulis).

Cây dây mát quả tím được xem là có nguồn gốc trong vùng từ Nam Ba tây sang Paraguay đến Bắc Argentina, trong khi đó loài cho quả màu vàng được nhiều nhà thực vật cho là một loài do biến chủng xẩy ra tại Úc.
Tại Ba tây, kỹ nghệ khai thác quả dây mát đã được thiết lập từ lâu với những nhà máy chế biến nước ép từ quả. Quả dây mát tím thường dùng ăn tươi, trong khi đó quả vàng được dùng ép lấy nước cốt và làm mứt.
Tại Úc, cây cho quả tim phát triển rất mạnh và gần như hội nhập trong các vùng bờ biển Queensland từ trước 1900. Cây được trồng tại những đồn điền bỏ hoang sau khi trồng chuối và sau đó trở thành một loài cây ăn quả có giá trị kinh tế cao. Sau một đợt dịch bệnh gây ra bởi nấm fusarium vào năm 1943, gây tác hại rộng lớn, các nhà nghiên cứu Úc đã tìm được những chủng cây kháng nấm nhưng cũng tìm thấy là loài cho quả vàng, tuy bị bỏ bê nhưng lại chống được nấm nhiễm..nên sau đó đã được dùng làm cây gốc để ghép cành..
Tại Hawaii, các hạt giống của loài dây mát quả tím đã được đưa từ Úc sang trồng vào năm 1880 và cây đã mau chóng trở thành một cây được trồng trong vườn mọi nhà..và sau đó mọc lan gần như khắp nơi trên đảo..Từ 1951, ĐH Hawaii đã có nhiều nghiên cứu về cây dây mát và chọn lựa được những chủng loại vàng cho sản lượng cao và quả có nhiều nước cốt..Cho đến 1958, tại Hawaii đã có khoảng 500 mẫu tây được sử dụng để trồng cây dây mát loại cho quả vàng..
Tại Phi châu, cây đã được du nhập để trồng tại Guyana từ 1933, rồi sau đó tại Uganda (1960) nhưng không đạt được những kết quả kinh tế do cây bị nhiễm nấm và việc khai thác trở thành giới hạn ở những quy mô nhỏ..Nam Phi, trong thập niên 1950, sản xuất mỗi năm trên 2000 tấn quả cho tiêu dùng nội địa và tăng gấp đôi vào cuối 1960..
Dây mát cũng được trồng tại một số nơi ở Á châu như Ấn độ, Do Thái và trong vùng Đông Nam Á như Phillipines, Indonesia..nhưng đều ở quy mô nhỏ, ít có giá trị kinh tế..
Tại Việt Nam, cây dây mát có lẽ đã do người Pháp đưa vào từ khoảng thế kỷ 19..Năm 1974, một số cây hoang đã được tìm thấy tại Kỳ Sơn, Nghệ An. Cây chủ yếu được gây trồng tại các tỉnh miền Bắc, và vùng núi cao miền Trung như Lâm Đồng, Kontum.
Bộ Canh nông Hoa Kỳ đã có một số nghiên cứu về cây dây mát, thử nghiệm khà năng trồng cây 'đại trà' tại vùng Florida, nhất là loài cho quả vàng, và phương thức giúp cây thụ phấn nhưng cho đến nay chưa có kết quả để khai thác thương mãi..Năm 1965, Công ty Minute Maid đã xây dựng một nông trường thử nghiệm trồng dây mát loại quả vàng tại Indiantown. Kết quả cho thấy quả thu hoạch rất thích hợp cho việc chế biến công nghiệp nhưng chương trình bị..hủy bỏ sau 2 năm thử nghiệm với lý do :'năng suất cho quả không được cao như những cây trồng tại các vùng nhiệt đới, vốn cho quả quanh năm..Tại Hoa Kỳ cây ngưng ra quả trong mùa Đông, và trong những tháng mùa Xuân có gió mạnh như 3-4, dây leo bị hư hại và không trổ hoa nổi cho mãi đến tháng 5. Mặt khác việc hái quả cũng rất tốn kém đồng thời các thiết bị để chế biến quả cũng đòi hỏi những đầu tư..khá tốn phí..'
Cây dây mát được trồng khá phổ biến tại Nam California, lên đến phía Bắc như trong vùng San Jose, Vịnh Monterey và Vịnh San Francisco, dùng những chủng trồng (cultivar) có thể chịu lạnh đến nhiệt độ 20 độ F..
Đặc tính dược học :
(Một số dư luận đồn đãi cho rằng quả dây mát chữa được tiểu đường, chống được ung thư (?), hạ mỡ trong máu..)
Tại Âu châu, đặc biệt là tại Đức, Hòa lan.. trong số các cây thuộc chi Passiflora chỉ có hoa của cây Passiflora incarnata là chính thức được dùng làm thuốc trị các trường hợp thần kinh bất ổn, mất ngủ nhẹ.. dưới tên Passiflorae herba. Dược thảo không được pha trộn với các cây Passiflora khác như Dây mát, Dưa gang tây . (Xin xem bài riêng về Passion incarnata).
Tuy không được chính thức dùng làm thuốc nhưng cũng có một số nghiên cứu khoa học về dược tinh của Cây dây mát:
Hoạt tinh an thần và làm dịu thần kinh của cây dây mát loại vàng : Nghiên cứu tại Trường Dược, Viện ĐH Trùng Khánh ghi nhận dịch chiết bằng ethanol thân và lá của cây dây mát có hoạt tinh an thần ở liều thấp (dưới 200 mg/kg) và gây dịu thần kinh ở liều cao hơn 300mg/kg. Hoạt tinh này có thể do ở các flavonoids..(Journal of Ethnopharmacology Số 128-2010) Một nghiên cứu khác tại ĐH Santa Catarina, SC (Ba Tây) ghi nhận dịch chiết từ phần thịt của quả dây mát loại vàng có khả năng an thần, gây ngủ nhẹ khi thử trên chuột. Hoạt tinh được cho là do các C-glycosylflavonoids như isoorientin, vicenin.. (Experimental Biology and Medicine Số 234-2009)
Hoạt tính gây hạ huyết áp : Nghiên cứu tại Viện Khoa Học và Kỹ Thuật Nhật (Ikabari) dùng dịch chiết bằng methanol phần thịt của quả dây mát loại tía (liều 10 mg và 50mg/kg) vả luteolin (liều 50 mg/kg), luteolin là một trong các polyphenol trong dịch chiết có khả năng gây hạ huyết áp kỳ tâm thu nơi chuột thử nghiệm (bị gây cao áp huyết bất thường). Phân chất dịch chiết cho thấy trong dịch có luteolin (20 mcg/g), luteolin-6-C-glucoside (40 mcg) và Gamma Amino Butyric Acid.. là những chất có tác động gây dãn mạch và do đó giúp hạ huyết áp (Biosciene Biothechnonoly and Bioche mistry Số 70-2006).
Khả năng giúp làm vết thương mau lành : Dựa trên kinh nghiệm dân gian tại Ba tây, dùng thịt nhão của quả dưa mát để đắp trên vết thương , các nhà nghiên cứu tại ĐH Federal do Maranhao đã thử nghiệm dùng dịch chiết từ quả để đắp trị nhiều loại vết thương nơi chuột thử nghiệm..Kết quả ghi nhận có sự gia tăng các tế bào fibroplastic và tăng ổn định collagen nơi chuột thoa dịch so với chuột đối chứng (Acta Chirurgica Brazilia Số 21-2006).
Các hoạt tinh sinh học khác :
- Dịch chiêt từ vỏ của quả dây mát loại tim có thể làm giảm bớt cơn khò khè, ho và thở ngắn hơi nơi người bệnh xuyễn (Nghiên cứu tại Southwest Scientific Editing and Consulting, Tucson, Arizona, công bố trên Nutrition Research Số 28-2008).
- Trong hạt của quả dây mát tím có một protein phức tạp : passiflin có khả năng diệt nấm (Phytomedicine Số 16-2009).
- Lá, trích bằng ethanol, cho một dịch chiết có khả năng chống oxy-hóa khá mạnh (Thử nghiệm tại ĐH Karpagam, Ấn độ, công bố trên Indian Journal of Pharmaceutical Sciences Số 71-2009).
Ghi chú : Theo Flora of China thì cây dây mát được đưa vào Trung Hoa từ Ba Tây và được gọi là ji dan guo, trồng tại những vùng thung lũng tại các nơi đồi núi, cao độ 100-1900m, ở Phúc Kiến, Quảng Đông, Taiwan và Vân Nam. Quả dây mát không được ghi chép trong các sách thuốc Đông Y cổ và chưa được xem là vị thuốc trong các sách về Dược liệu tại Trung Hoa.

Tài liệu sử dụng :
Whole Foods Companion (Dianne Onstad).
Herbal Drugs and Phytopharmaceuticals (Max Wichtl)
California Rare Fruits Growers (CRFG) Fruit Facts :Passion Fruit.
Fruits of Warm climates (Julia F. Morton)
Uncommon Fruits & Vegetables (Elizabeth Schneider)
Cây thuốc và Động vật dùng làm thuốc tại Việt Nam (Viện Duợc liệu VN)
Tiến sĩ Dược Khoa Trần Việt Hưng
**
Đông y thuốc trong vườn

Trong y học, cả hoa, lá, trái và vỏ trái chanh dây đều được dùng để chữa bệnh.

Nước ép chanh dây, đặc biệt là lá chanh dây, có chứa chất alkaloids giúp làm hạ huyết áp, an thần, giảm đau, và chống lại tác động của các cơn co thắt.

Trái chanh dây không chứa cholesterol, giàu vitamin A và vitamin C, là nguồn cung cấp kali và chất sắt dồi dào, nguồn chất xơ tuyệt hảo, và giúp làm dịu các cơ đang bị căng cứng.

Cành lá

Nhiều quốc gia trên thế giới dùng lá chanh dây để bào chế thuốc. Cành, lá chanh dây có tác dụng an thần, gây ngủ (nhẹ), giảm sự lo âu hồi hộp, hạ huyết áp (nhẹ), dịu các cơn co giật (trong động kinh), giảm cơn đau bụng cơ năng và đau bụng kinh.

Có 2 cách sử dụng:

Lấy lá tươi (khoảng 100 gr) nấu nước uống hằng ngày, hoặc dùng lá, cành phơi khô, nấu thành cao lỏng mỗi ngày uống chừng 20 - 30ml (tùy từng người) vào buổi tối.

Người ta còn dùng lá chanh dây làm rau ăn: Lấy lá non thái nhỏ, vò nhẹ nấu với tôm sẽ là một món canh ngon hay có thể luộc ăn (như những loại rau khác). Ngoài ra, ngọn non chanh dây luộc ăn hoặc lá nấu thành cao lỏng cũng có tác dụng an thần trị mất ngủ như cây lạc tiên thường (Passiflora foetida L.).

Hoa

Hoa chanh dây có tác dụng an thần nhẹ và có khả năng "ru" ngủ. Hoa chanh dây đã và đang được nhiều nước dùng để điều trị cho những trẻ em dễ bị kích động hoặc có vấn đề bất ổn về thần kinh, chữa bệnh hen suyễn, rối loạn tiêu hóa, chứng mất ngủ, và các khó chịu của hội chứng tiền mãn kinh.

Trái

Các nhà nghiên cứu ở trường Đại học Florida (Mỹ) đã phát hiện ra rằng chiết xuất của vỏ trái chanh dây vàng có thể chống lại các tế bào ung thư nhờ vào 2 hoạt chất có nguồn gốc thực vật là carotenoids và polyphenols. Còn giáo sư Watson (cũng của trường ĐH Florida) và các cộng sự của ông thì lại chứng minh được rằng chiết xuất từ vỏ trái chanh dây tím giúp giảm được đến 75% chứng thở khò khè ở những người bị bệnh hen suyễn và nâng cao khả năng hít thở của họ.

Ở nhiều nước, người ta dùng trái chanh dây để chế biến thành nhiều thứ bánh ngọt khác nhau, kết hợp hoặc không kết hợp với các loại trái cây khác để làm kem, yaourt... Còn ở nước ta, cách dùng phổ biến nhất là nấu với nước đường và pha với đá để làm nước uống giải khát. Chanh dây cũng thật tuyệt vời khi được trộn chung với sữa đặc. Hương thơm đặc trưng của chanh dây cùng vị chua nhè nhẹ kết hợp với vị béo và ngọt của sữa tạo thành một món giải khát hỗn hợp không thể nào quên.

Chanh dây là một loại cây leo, dễ trồng, phát triển mạnh và không cần chăm bón nhiều, ít sâu bệnh. Lấy từng khúc dây không non, cũng không quá già, dài chừng 20 - 30cm, vùi xuống hố đất ẩm (nên bón lót một ít phân chuồng hay lá mục). Tưới nước hằng ngày, chỉ sau 20 - 30 ngày cây đã bắt đầu leo lên giàn và chừng khoảng 6 - 7 tháng sau có quả. Có thể trồng ở mọi nơi, nhiều hình thức: làm giàn che bóng mát, kết hợp thu hái quả, lá... Về lâu dài chúng ta nên phát triển chanh dây để chế thuốc an thần: vừa lành, vừa rẻ, vừa có nhiều tác dụng